Van samenzitten naar samenwerken in de strijd tegen eenzaamheid

We zien dat het aantal eenzame ouderen de afgelopen jaren alleen maar toeneemt, ondanks alle inzet vanuit diverse kanten. In Nederland voelt inmiddels meer dan 50% van de ouderen zich eenzaam. Daarbovenop komt dat de coronacrisis de gevoelens van eenzaamheid nog eens schrikbarend heeft doen toenemen. Het aandeel eenzame ouderen werd in minder dan een jaar tijd verdubbeld! Tot slot zien we dat eenzaamheid niet langer een probleem is van alleen de oudere doelgroepen. Ook steeds meer jongeren geven aan zich (wel eens) eenzaam te voelen. Dit alles heeft grote gevolgen op de persoonlijke levens van mensen en de maatschappij als geheel.

Actieprogramma Eén tegen Eenzaamheid
Niet voor niets is eenzaamheid de afgelopen jaren steeds meer in de belangstelling gekomen. Het wordt als een belangrijk sociaal vraagstuk gezien door zowel inwoners, professionals en beleidsmakers. Zo lanceerde het ministerie van VWS in maart 2018 het actieprogramma Eén tegen eenzaamheid. Dit actieprogramma is één van de drie programma’s binnen het Pact voor de ouderenzorg en heeft het doorbreken van de stijging van eenzaamheid onder ouderen als doel.

Lokale coalities
Gemeenten spelen binnen dit actieprogramma een belangrijke rol. Gemeenten zijn op grond van de Wmo 2015 primair verantwoordelijk voor het vormgeven van een aanpak tegen eenzaamheid. Gelukkig zien we dat inmiddels een groot aantal gemeenten (214) meedoet aan het actieprogramma Eén tegen eenzaamheid. Gemeenten doen dit op uiteenlopende manieren. Diverse gemeenten bezoeken ouderen aan huis of kennen toegankelijke signaleringspunten voor eenzaamheid. Ook doet 90% van de gemeenten mee aan de Week tegen Eenzaamheid door het organiseren van diverse activiteiten en het uitdragen van diverse campagne uitingen.

Een belangrijk ander onderdeel binnen het actieprogramma zijn de lokale coalities tegen eenzaamheid. Deze lokale coalities moeten, samen met de nationale coalitie, de motor vormen achter de beweging die is ingezet om eenzaamheid aan te pakken. Dit bestaat veelal uit een netwerk van verschillende organisaties, zoals de gemeente, burgerinitiatieven, vrijwilligersorganisaties, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven. Inmiddels werkt bijna driekwart van de gemeenten met een dergelijk netwerk. Het is daarbij mooi om te zien welke enorme drive er binnen deze lokale coalities aanwezig is om aan de slag te gaan met het thema eenzaamheid.

De praktijk leert echter ook dat er grote verschillen zijn tussen de lokale coalities. Niet alleen qua samenstelling of fase van ontwikkeling, maar ook de effectiviteit. Zo zijn er een aantal koplopergemeenten. Zij hebben duidelijk vooruitgang geboekt met de samenwerking en hiermee ook concrete resultaten geboekt. We zien echter ook een groot aantal gemeenten die nog zoekende zijn. Zij bevinden zich nog in de opstartfase of slagen er niet in om een sterk en actief netwerk op te zetten. Voor veel gemeenten is het de uitdaging om te gaan van ‘samenzitten naar samenwerken’: het met elkaar boeken van concrete resultaten in de strijd tegen eenzaamheid.

Gemeenten als regisseur
Diverse factoren bepalen of een lokale coalitie in staat is om op termijn de gestelde doelen van het netwerk te bereiken. De succesfactoren zijn:

• De organisaties hebben hetzelfde doel voor ogen;
• De organisaties vertrouwen elkaar;
• De lokale coalitie kent een juiste omvang en mate van diversiteit;
• Vertegenwoordigers van de organisaties beschikken over voldoende kennis, ervaring, competenties en intrinsieke motivatie.

Gemeenten hebben bij de totstandkoming en gedurende het proces een belangrijke rol in de aanwezigheid van de succesfactoren. Er wordt een groot beroep gedaan op het vermogen van partijen om tot samenwerking te komen. De aanpak van het complexe fenomeen eenzaamheid vraagt om samenwerking tussen een groot aantal organisaties en initiatieven. Gemeenten worden daarbij geacht in een netwerk met veel partijen uit verschillende domeinen, de ‘regisseursrol’ op zich te nemen Als regisseur heeft de gemeente drie belangrijke rollen:

1. Rol van mediator
Door een neutrale positie aan te nemen is de gemeente gedurende het coalitieproces in staat om het algemeen belang centraal te stellen en zo individuele doelen en belangen bij elkaar te brengen. Binnen coalities heerst er over het algemeen veel consensus over de hoofddoelstelling. Focus op dit doel voorkomt mogelijke onenigheid over tegenstrijdige organisatiedoelen en -belangen. Vanuit deze rol dient de gemeente er ook zorg voor te dragen dat alle coalitieleden gelijkwaardig worden meegenomen in het besluitvormingsproces en zich zo eigenaar voelen van het proces.

2. Rol van facilitator
Faciliteer als gemeente zowel formele als informele bijeenkomsten voor de coalitie. Een combinatie van beide bijeenkomsten draagt bij aan het vergroten van onderling vertrouwen, de doelconsensus en commitment binnen de coalitie. Treed als gemeente ook faciliterend op wanneer er obstakels voor samenwerking worden gesignaleerd. Het beschikbaar stellen van financiële middelen vormt daarbij het belangrijkste middel. Om te weten wat er speelt binnen de coalities is het van belang dat er nauwe banden zijn tussen de gemeente en de coalitie.

3. Rol van aanjager
Pak als gemeente een rol in het actief benaderen van organisaties voor deelname aan de lokale coalitie. Dit kan door uren van de coalitieleden te financieren, zodat zij actief partnerbeleid kunnen voeren. Of door zelf actief te sturen op de omvang en diversiteit van de coalitie. Hiervoor kunnen gemeenten slim gebruik maken van de al bestaande netwerken en contacten binnen de gemeente. Ten slotte kan de gemeente het proces aanjagen door haar subsidie-instrumenten beter te benutten. De gemeente kan de betrokkenheid van coalitieleden vergroten door dit op te nemen in de subsidievoorwaarden.

Wanneer gemeenten erin slagen om deze rollen goed te vervullen, kan zij een positieve bijdrage leveren aan de succesfactoren die nodig zijn voor een goede samenwerking binnen de lokale coalities. En daarmee een bijdrage leveren aan het doorbreken van de stijgende trend van eenzaamheid.